Przepisy zmieniające rozkład ciężaru dowodu
W pierwszej części tego wpisu omówiłem jak wygląda ogólna zasada rozkładu ciężaru dowodu. Istnieją jednak liczne przepisy szczególne, które zmieniając zasadę ogólną, ciężarem udowodnienia przeciwieństwa jakiegoś nieudowodnionego, a jedynie domniemywanego faktu prawnego obciążają stronę kwestionującą istnienie danego faktu. Zmianę ogólnej zasady rozkładu ciężaru dowodu statuują:
1) przepisy wprowadzające domniemania prawne:
a) domniemania materialne, będące normami nakazującymi przyjęcie pewnych zasad wnioskowania, oznaczającego obowiązek uznania jakiegoś faktu za istniejący, dopóki nie zostanie on obalony, np. art. 9, art. 339 -341 kc, art. 529 zdanie 1 kc, zgodnie z którym jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Tym samym, w tym ostatnim casusie sąd będzie zobligowany uznać, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, chyba że strona/dłużnik udowodni, że takiej świadomości nie miała, lub ewentualnie, że nie była niewypłacalna w chwili darowizny, albo że nie było darowizny. W przypadku domniemań materialnych osoba wywodząca skutki prawne z faktu objętego domniemaniem musi udowodnić podstawę domniemania, którą druga strona może kwestionować dowodem przeciwnym; Oznacza to, że wierzyciel dochodzący od dłużnika zapłaty powinien udowodnić niewypłacalność dłużnika w chwili darowizny;
b) domniemania formalne, będące normami nakazującymi bezwarunkowe (czyli niewymagające wcześniejszego ustalenia jakiegoś innego faktu) przyjęcie określonych twierdzeń, np. art. 7 kc sprowadzający się do tego, że jeżeli kwestia dobrej lub złej wiary ma w jakiejś sytuacji w ogóle znaczenie, to domniemywa się istnienie dobrej wiary;
2) przepisy prawne nakazujące uznanie jakiegoś faktu „w razie wątpliwości”, np. art. 71 kc, art. 97 kc czy art. 457 kc, zgodnie z którym termin spełnienia świadczenia oznaczony przez czynność prawną poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika;
3) część przepisów prawnych posługujących się wyrażeniem „chyba że” – odstępstwo od reguły ogólnej, które one wprowadzają polega na tym, że udowodnienia nie wymagają niektóre elementy hipotezy normy prawnej, natomiast adresat tego przepisu (normy) powinien udowodnić przeciwieństwo, czyli że dany fakt nie zaistniał, np. art. 83 §2, 169 §1 kc lub art. 174. § 1 kc, zgodnie z którego treścią: Posiadacz rzeczy ruchomej niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze. Stosownie do tego ostatniego przepisu posiadacz musi udowodnić fakt posiadania rzeczy ruchomej i okres trwania posiadania. Według powołanego powyżej art. 7 kc dobra wiara objęta jest domniemaniem, więc posiadacz nie musi jej udowadniać. Strona zaprzeczająca z kolei może ograniczyć się do wykazania złej wiary posiadacza, nie wnikając w pozostałe kwestie;
4) Podobnie, skutek zmiany ogólnej zasady ciężaru dowodu wywołuje tzw. dowód prima facie. Ma on zastosowanie w sprawach, w których udowodnienie okoliczności faktycznych jest niezwykle trudne, na przykład w przypadku szkód majątkowych, komunikacyjnych, lekarskich. Dowód ten dotyczy okoliczności wskazujących na istnienie związku przyczynowo-skutkowego między określonymi zdarzeniami. Podstawę ustalenia takiego związku stanowi przekonanie, oparte na doświadczeniu życiowym i wiedzy, że w typowym przebiegu zdarzeń, które po sobie nastąpiły, związek taki występuje. Typowym przykładem zastosowania dowodu prima facie byłoby przyjęcie, że chory u którego po hospitalizacji w szpitalu wykryto zakażenie jakąś bakterią zakaził się nią właśnie w szpitalu, a nie wcześniej lub później, ponieważ wymaganie udowodnienia przez tego chorego, że rozpoczynając hospitalizację bakterii jeszcze nie miał oraz, że najpóźniej wychodząc ze szpitala bakterie już miał byłoby w praktyce bardzo trudne, a doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, że zakażeniu niektórymi rodzajami patogenów ludzie zazwyczaj ulegają w placówkach medycznych;
Aby obalić domniemanie trzeba przeprowadzić dowód przeciwieństwa, czyli wykazać, że twierdzenie objęte domniemaniem jest w danym przypadku fałszywe. Natomiast, jeżeli chodzi o domniemania materialne, strona wywodząca skutki prawne z faktu objętego domniemaniem ma obowiązek udowodnić podstawę domniemania, którą z kolei druga strona może kwestionować dowodem przeciwnym.
Formalnoprawne znaczenie ciężaru dowodu
Art. 232 zdanie 1 kpc stanowi, że strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Jak widać gołym okiem po treści powyższego przepisu problematyka ciężaru dowodu pozostaje w ścisłym związku z procesowym aspektem przeprowadzania dowodów. Nieco szerszy wyraz temu stwierdzeniu dał sąd najwyższy w wyroku z 12 stycznia 2017 r. (I CSK 14/16), gdzie sąd ten stwierdził:
Ciężar dowodu uregulowany w art. 6 Kodeksu cywilnego określa, na kim spoczywa ryzyko nieudowodnienia określonego faktu. Zawiera normę decyzyjną, pozwalającą ocenić wyniki przeprowadzonego postępowania dowodowego. Art. 232 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi z kolei procesowe narzędzie, za pomocą którego strony mogą osiągnąć skutek w postaci udowodnienia korzystnych dla nich faktów, istotnych z materialnoprawnego punktu widzenia dochodzonego roszczenia.
Związek między normami proceduralnymi a art. 6 kc zachodzi w obydwu kierunkach. Co prawda, przyjmuje się, że art. 6 kc wyraża ciężar dowodu w znaczeniu materialnym (określając kto poniesie ujemne skutki nieudowodnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy), a art. 232 kpc określa ciężar dowodu w znaczeniu formalnym, wskazując kto powinien przedstawić dowody w procesie i dając pewną swoistą podstawę, to jednak nie sposób w praktyce całkowicie oddzielić obu tych znaczeń. W rzeczywistości, art. 6 kc będzie w konkretnych przypadkach decydować kto powinien przedstawić dowody w procesie ze względu na materialnoprawną konstrukcję roszczeń i określony w tym przepisie skutek nieudowodnienia faktów. Art. 232 kpc jedynie uzupełnia konstrukcję art. 6 kc w tym zakresie.
Uwagi końcowe
Przenosząc powyższe rozważania na grunt praktyki, podczas postępowania przed sądem strona niezadowolona z rozstrzygnięcia w I instancji może zasadnie podnosić w apelacji zarzut naruszenia art. 6 kc, jeżeli stwierdzi, że sąd błędnie przyjął, iż ciężar udowodnienia danego faktu spoczywał właśnie na tej stronie, oczywiście o ile mogło to doprowadzić do wydania niekorzystnego dla tej strony orzeczenia (podobnie np. SN w wyroku z 29 kwietnia 2011 r., I CSK 517/10). Co do zasady, inne zarzuty odnoszące się do samej oceny dowodów, ustalania faktów czy prowadzenia postępowania dowodowego powinny być zwalczane zarzutami naruszenia prawa procesowego, np. art. 232 kpc.
Prawo dla wykonawców robót budowlanych 