W toku procesu cywilnego sąd ma obowiązek ustalić fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W tym celu podejmuje on działania i rozumowania, które zmierzają właśnie do ustalenia tych faktów; Przede wszystkim chodzi tu o przeprowadzenie przez sąd operacji myślowej, w wyniku której sąd oceni jakie z powoływanych przez strony faktów należy uznać za prawdziwe, a następnie jakie przypisać im znaczenie. W polskim prawie procesowym obowiązuje zasada swobodnej oceny sędziowskiej, oznaczająca kwalifikację mocy i wiarygodności dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. W praktyce, do zasadnego przyjęcia określonych faktów jako prawdziwych przez sąd wymagane jest wysokie prawdopodobienstwo możliwości wystąpienia danych faktów. Błędne rozumowanie sądu w powyższym zakresie zazwyczaj powinno być przedmiotem środka zaskarżenia strony, dla której jest ono niekorzystne.
Materialnoprawne znaczenie ciężaru dowodu
Zgodnie z art. 6 KC ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Przepis ten ma charakter materialnoprawny i określa kto poniesie wynikające z niego konsekwencje nieudowodnienia danych faktów w procesie.
W polskim porządku prawnym sąd nie ma możliwości odmówienia wydania rozstrzygnięcia ze względu na niemożność prawidłowego ustalenia stanu faktycznego, tudzież z tego powodu, że ma za mało dowodów aby wydać sprawiedliwy wyrok. W każdym przypadku spełnienia przesłanek procesowych sąd cywilny ma obowiązek wydać merytoryczne rozstrzygnięcie, niezależnie od efektu jaki przyniosło postępowanie dowodowe. Powyższa zasada jest funkcją reguły ciężaru dowodu, gdyż art. 6 KC wyraźnie wskazuje, że brak udowodnienia własnego twierdzenia spoczywa na podsądnym, który uznania tego twierdzenia przez sąd się domaga. Przekłada się to na to, że sprawa zostanie rozstrzygnięta na niekorzyść osoby opierającej swoje powództwo lub obronę na twierdzeniu o istnieniu jakiegoś faktu prawnego, jeżeli ten fakt nie zostanie udowodniony. Nieistotne jest przy tym kto dostarczył środków dowodowych prowadzących do ustalenia danego faktu – jeżeli fakt ten został w jakiś sposób wykazany w prowadzonym postępowaniu to należy uznać, że strona na korzyść której fakt ten przemawia wywiązała się ze spoczywającego na niej w tym postępowaniu ciężaru dowodu, podobnie jak nie ma znaczenia dlaczego prawdziwość jakiegoś twierdzenia nie została wykazana (np. brak aktywności stron, nieskuteczność działań zmierzających do udowodnienia faktu, bierność sądu) – w takiej sytuacji należy uznać, że strona nie udźwignęła obowiązku udowodnienia własnych twierdzeń.
Fakty prawne
Faktem, o którym mowa w art. 6 KC (takim, z którego wywodzimy skutki prawne) jest tzw. fakt prawny, czyli fakt, z którym jakiś przepis wiąże owe określone skutki prawne. Faktem takim może być między innymi dokonana czynność prawna, zdarzenie, lub choćby nawet stan psychiczny człowieka (np. wiedza o wadzie rzeczy, wina w przekroczeniu terminu wykonania dzieła).
Fakty prawne dzielą się na trzy rodzaje:
1) fakty prawotwórcze – powodujące powstanie skutków prawnych (np. zawarcie umowy, publiczne przyrzeczenie, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym);
2) fakty prawotamujące – powodują, że w konkretnym przypadku dany fakt prawotwórczy nie wywołał skutku prawnego (np. złożenie oświadczenia woli pod wpływem błędu);
3) fakty prawoniweczące – powodujące ustanie skutków prawnych faktu prawotwórczego (np. wykonanie zobowiązania, zwolnienie z długu).
Generalną zasadą jest, że fakty prawotwórcze musi udowodnić strona, która twierdzi na ich podstawie, że jakieś prawa czy obowiązki istnieją. Z kolei pozostałe dwa rodzaje faktów powinny być wykazane przez stronę, która twierdzi że jakieś prawa czy obowiązki nie istnieją. Zazwyczaj fakty prawotwórcze musi udowodnić powód, a fakty prawotamujące lub prawoniweczące udowadnia pozwany. Od tej reguły istnieją jednak odstępstwa, np. w sprawie o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego to powód będzie zmuszony wykazać fakty prawotamujące lub prawoniweczące, uzasadniając w ten sposób nieistnienie danego stosunku prawnego, natomiast pozwany za pomocą odpowiednich dowodów będzie wskazywał na fakty prawokształtujące, dzięki którym konkretny stosunek prawny istnieje.
Rodzaje dowodów w znaczeniu proceduralnym
Konieczną przesłanką do tego, aby sąd zastosował reguły ciężaru dowodu jest uprzednia odpowiedź na pytanie czy udowodniono fakty, z których strona wywodzi skutki prawne. Prawidłowe zastosowanie reguły ciężaru dowodu musi opierać się na podziale dowodów na dowody główne, dowody przeciwieństwa i dowody przeciwne.
Dowód główny jest dowodem jakiegoś twierdzenia. Dowód przeciwieństwa i dowód przeciwny dążą do obalenia twierdzeń, z których strona przeciwna wywodzi skutki prawne. Skutecznie przeprowadzony dowód przeciwieństwa polega na udowodnieniu negacji twierdzeń przeciwnika (wykazaniu ich fałszywości), z kolei dowód przeciwny polega jedynie na wykazaniu, że twierdzenia drugiej strony są wątpliwe (nie zostały udowodnione; ich prawdziwości lub fałszu nie da się ustalić na podstawie zebranych materiałów dowodowych). Udany dowód przeciwny oznacza, że przeciwnik nie przeprowadził skutecznie dowodu głównego.
Dowód każdego faktu prawnego (zarówno prawotworzącego, jak i pozostałych) jest dowodem głównym. Strona, która kwestionuje istnienie faktu prawnego, może posłużyć się dowodem przeciwnym (zarówno wówczas, gdy fakt prawny został udowodniony, jak i wtedy, gdy przepisy pozwalają go przyjąć bez dowodu). Ponieważ nie spoczywa na niej ciężar dowodu, nie musi ona dowodzić przeciwieństwa faktu prawnego.
P.S. Już niebawem, w drugiej części wpisu m. in. o domniemaniach prawnych. Stay tuned !
Prawo dla wykonawców robót budowlanych 