Wykonawco, jak zapewne wiesz, czasami zdarza się tak, że mimo prób i wezwań nie jesteś w stanie przekonać swojego kontrahenta o konieczności uiszczenia zapłaty (lub innego świadczenia) na twoją rzecz. Naturalnie, zwykle wtedy należy poszukać ochrony przed sądem, jednak proces sądowy może zająć nawet kilka lat… Co wtedy ?
Wprowadzenie
Z pomocą przychodzi postępowanie zabezpieczające. Ogólnie rzecz biorąc, polega ono na udzieleniu uprawnionemu podmiotowi tymczasowej ochrony prawnej w zakresie roszczenia będącego przedmiotem przyszłego albo już toczącego się postępowania sądowego lub postępowania przed sądem polubownym. Postępowanie zabezpieczające ma charakter samodzielny; jest postępowaniem pomocniczym, które spełnia rolę służebną w stosunku do postępowania rozpoznawczego i to niezależnie od tego czy zostało wszczęte przed postępowaniem rozpoznawczym czy już w czasie jego trwania. Wyjątkowo zabezpieczenia roszczenia można żądać również po zakończeniu postępowania, w którym danej stronie przyznano określone świadczenie, np. wydając wyrok w tym zakresie, jednak takie zabezpieczenie może wówczas dotyczyć jedynie roszczenia, którego termin spełnienia jeszcze nie nastąpił.
Wyróżnia się dwa rodzaje zabezpieczenia:
1. konserwacyjne, które polega na zabezpieczeniu wykonania orzeczenia (np. obciążenie hipoteką przymusową nieruchomości obowiązanego), oraz
2. nowacyjne, którego istotą jest uregulowanie stosunków między stronami na czas toczącego się postępowania rozpoznawczego (np. zobowiązanie obowiązanego do zapłaty uprawnionemu kary umownej).
Stronami postępowania zabezpieczającego jest uprawniony oraz obowiązany. Uprawniony to podmiot, któremu sąd udziela ochrony, niezależnie od zajmowanej przez ten podmiot roli procesowej w postępowaniu rozpoznawczym (np. uczestnik lub pozwany). Obowiązany natomiast to ten, na kim spoczywa obowiązek określonego zachowania się (lub znoszenia cudzego zachowania się), zgodnie z treścią postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia.
Zabezpieczenie roszczenia generalnie nie może pozwalać na jego zaspokojenie,jednak ustawodawca sprecyzował szereg roszczeń co do których nie stawia tego wymagania i stwarza uprawnionemu ułatwienie w ich zaspokojeniu. Wyjątki takie zawarte są w art. 753 i 753(1) kc i dotyczą m. in. należności z tytułu rękojmi lub gwarancji jakości albo powołanego powyżej przypadku dotyczącego żądania zapłaty kary umownej. Tak więc, w szczególnych przypadkach zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu określonej sumy pieniężnej. Teoretycznie przekłada się to na to, że jednak postępowanie zabezpieczające pełni w ograniczonym zakresie funkcję szczególnego trybu dochodzenia roszczeń, a w praktyce ma niebagatelne znaczenie dla wykonawcy, np. takiego który w celu terminowej realizacji robót ostro „pociągnął” z własnego zaplecza finansowego, co zagroziło jego obecnej płynności; w takiej sytuacji możliwość przymuszenia inwestora do zapłaty kary umownej w terminie np. 4 tygodni, bez konieczności kilkuletniego oczekiwania na rozstrzygnięcie procesu jest jak podanie tonącemu maski tlenowej.
Ponadto, przyjmuje się, że w przypadku większości roszczeń wymienionych w art. 753(1) § 1 kpc, podlegających zabezpieczeniu o charakterze antycypacyjnym, celem ustawodawcy nie było zapewnienie uprawnionemu środków niezbędnych do utrzymania (jak to ma miejsce w wypadku roszczeń o alimenty czy rentę), lecz umożliwienie mu częściowego dochodzenia niektórych roszczeń pieniężnych w sposób uproszczony, z zapewnieniem jednocześnie możliwości ich natychmiastowej egzekucji, co w sposób szczególny chroni te kategorie roszczeń (zob. E. Stefańska, w: M. Manowska, Komentarz KPC, t. 2, Lex/el. 2019, uw. Nr 5 do art. 7531; M.M. Cieśliński, Charakter prawny, s. 68). Oczywiście jest to wyjątek względem zasady, że zabezpieczenie nie powinno prowadzić do zaspokojenia wierzyciela / uprawnionego.
Przesłanki udzielenia zabezpieczenia
Udzielenie zabezpieczenia zależy od spełnienia dwóch przesłanek:
1. uprawdopodobnienie istnienia roszczenia;
2. wykazanie interesu prawnego w uzyskaniu zabezpieczenia;
Uprawdopodobnienie istnienia roszczenia to wykazanie, z dużym stopniem prawdopodobieństwa, że roszczenie rzeczywiście istnieje. Jak wynika z powyższego, nie wystarczy sformułować wniosku o zabezpieczenie twierdząc, że wierzytelność istnieje, ponieważ należy ją jeszcze uwiarygodnić przez przytoczenie faktów, z których ona wynika oraz powołać dowody uwiarygodniające te okoliczności.
Jeżeli chodzi o interes prawny w uzyskaniu zabezpieczenia to istnieje on wtedy, gdy brak zabezpieczenia poważnie utrudni lub uniemożliwi wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia albo w inny sposób co najmniej poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie.
Sposoby zabezpieczenia
Przepis art. 747 kpc wskazuje dopuszczalne sposoby zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, a art. 755 kpc określa zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych. O ile ten pierwszy przepis zawiera zamknięty katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, to art. 755 kpc wymienia jedynie co sąd może zrobić w szczególności, tym samym przewidując otwarty katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych. Oznacza to, że zabezpieczając roszczenie niepieniężne sąd może zastosować również któryś ze sposobów zabezpieczenia wskazany w art. 747 kpc.
Należy jednak pamiętać, że orzekając o zabezpieczeniu na wniosek danej strony lub uczestnika sąd związany jest treścią tego wniosku co do żądanego zakresu zabezpieczenia. Uwzględniając wniosek, sąd może zastosować tylko taki sposób zabezpieczenia, jaki wskazał uprawniony. Ograniczenie to nie występuje gdy sąd orzekał o zabezpieczeniu z urzędu (z własnej inicjatywy), ponieważ wówczas sąd zastosuje wybrane przez siebie sposoby zabezpieczenia. Przy orzekaniu o sposobie zabezpieczenia – niezależnie od tego czy na wniosek czy z urzędu – obowiązuje zasada minimalnej uciążliwości zabezpieczenia, zgodnie z którą sąd wybierając sposób lub sposoby zabezpieczenia musi uwzględnić interesy stron w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić wystarczającą ochronę prawną, ale i równocześnie tak, aby obowiązanego nie obciążać ponad miarę, tzn. nie stosować nadmiernej dolegliwości – np. jeżeli obowiązany ma pieniądze na koncie bankowym to, co do zasady, zajęciu powinna ulec wierzytelność przysługująca obowiązanemu względem banku (czyli właśnie pieniądze na koncie), a nie maszyny budowlane niezbędne do dalszego funkcjonowania.
Wyrażona w art. 731 kpc zasada, że zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia nabiera szczególnego znaczenia w sprawach o zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych. W tego rodzaju postępowaniach sąd udzielając zabezpieczenia „w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni” powinien pamiętać, aby zabezpieczenie w istocie nie stanowiło zaspokojenia roszczenia. Gdyby doszło do sytuacji, w której uprawniony któremu sąd udzielił zabezpieczenia zostanie de facto zaspokojony w zakresie spornego roszczenia, a później okaże się, że zabezpieczenie upadło to uprawniony to co otrzymał będzie musiał zwrócić na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art.410 kc) oraz może być zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej wykonaniem zabezpieczenia.
Prawo dla wykonawców robót budowlanych 